Сёння спаўняецца 100 гадоў з дня нараджэння нашага земляка, народнага пісьменніка Беларусі Івана Мележа

1942 год

3 ліпеня, Есентукі

Я ранены. Ранены цяжка, у плячо. Далёка ад фронту. Тады, калі здавалася, быў зусім у бяспецы. Ледзь не загінуў. У апошні момант я павярнуўся, і гэта мяне выратавала. Гэта было 20 чэрвеня ў Растове.

5 ліпеня

У Растове мне зрабілі аперацыю. Рабіў яе галоўны ўрач шпіталя Антонаў. Спачатку мне збіраліся ампутаваць руку, і я згадзіўся. У мяне было зусім разбіта плячо, і баяліся гангрэны. Але Антонаў забараніў рабіць ампутацыю. Ён сказаў, што рука спатрэбіцца, малады хлопец. Ён сам наглядаў за мной і сам зрабіў аперацыю.

У Растове, калі трохі сціх боль, я чытаў у часопісе «Новый мир» раман «Ціхі Дон» М. Шолахава, чацвёртую кнігу.Кніга вельмі хвалявала. Успамінаўся Каменск, дзе я быў так блізка ад тых мясцін, у якіх жылі героі кнігі. Я быццам нанава хадзіў па роднаму цяпер, такому знаёмаму стэпу. І як бы зноў дыхаў яго насычаным ветрам і травамі, паветрам. І разам з гэтым успамінаў Глінішча: жыццё на Доне здавалася такім падобным да нашага. А вайна і памяць пра тое, што мая радзіма і радня там, за фронтам, надавалі чытанню майму горыч і вастрыню перажыванняў. Цудоўная кніга. І зараз жыву пад яе ўражаннем.

У Растове цяжкія баі з танкамі і мотапяхотай. У раёне Цымлянскай немцы імкнуцца пераправіцца цераз Дон. У шпіталі клопаты ў сувязі з тым, што нас эвакуіруюць. Акрамя таго – у душы сум. Шкада пакідаць Есентукі, лю­дзей, з якімі звыкліся, падружыліся. Нібы адрываю часцінку ад сэрца.

Мы ў дарозе. Нас поўны састаў раненых. Заняты ўсе лаўкі. Многіх уносілі ў вагоны на насілках. Пагрузка ішла доўга, марудна. Было многа мітусні, неразбярыхі. Нейкая старая хадзіла па пероне сярод насілак і хадзячых калек, усё выглядала, выпытвала сына. Зараз стаім у Мінводах. Раніца. Душна. Чуваць стогны. Гоман. Завіхаюцца сёстры.

Мы ў Тбілісі. У вялікім доме на чатыры паверхі, з доўгімі калідорамі. Тут была, відаць, школа. Калідоры і пакоі-класы яўна школьныя. Занялі пад шпіталь, можа быць, часова. Наша палата, а праўдзівей – клас – на чацвёртым паверсе. Вокны выходзяць на вуліцу, шырокія, вялікія. У вокнах, удалечыні – голыя рыжыя горы, а паблізу дамы, дахі. Побач цікавы будынак, санітарка сказала – серныя лазні. Палата хутка запаўняецца. Ужо амаль поўная. Толькі адзін ложак вольны. А ўсяго ложкаў шэсць. Усе раненыя – «ручнікі». Параненыя ў руку.

Тут, у шпіталі, Валодзя Сінюкоў. Я рады гэтаму. Ні з кім у мяне няма такой душэўнай блізкасці, як з ім.

Мне няёмка пісаць тут, у палаце. Пісанне прыцягвае ўвагу, выклікае пытанні, пакепліванне. Але пісаць больш няма дзе. Толькі тут, седзячы на ложку... Мая запісная кніжка запаўняецца патрохі. А пачаў запісваць таксама расказы Валодзі Сінюкова. І акрамя ўсяго, я задумаў апавяданне. На жаль, пісаць як след левай рукой я так і не навучыўся. Рука стамляецца. Не дачакаюся, калі здымуць гіпс – цяжкую кальчугу, якая так абрыдла мне.

9 жніўня

Мне знялі гіпс. Дыхаць стала лягчэй. Але рука не ўхваляе гэтага, з’явіўся моцны боль. Кожны раз, калі апусціш руку, – яна цягне ўніз як жалезная. Няма пляча! А мышцы не хочуць трымаць. Каб руцэ было зручней, на мяне, пад руку, надзелі «торбу». Урач, жартуючы, назваў мяне паштальёнам.

21 жніўня

Амаль кожны дзень хто-небудзь ад’язджае са шпіталя. Мы, хто застаецца, з зайздрасцю глядзім на іх. Усе ў душы ма­раць дачакацца свайго дня. Нас тут мучыць смяротная туга.

Мяне, здаецца, гнятуць гэтыя голыя горы. Так надакучыла бачыць іх з акна. І з такой пяшчотай успамінаю родныя зялёныя лясы, палі, людзей, з якімі вайна так надоўга і на такую адлегласць разлучыла.

23 жніўня

Усё думаю над вершам «Мы ноччу пакідалі вёску...» Амаль закончыў яго. Але не выходзіць пакуль канцоўка. Не зусім тыя словы. А сам верш быццам бы нічога. Хвалюе мяне. Напісаў з большага яшчэ адзін – «У палаце». Сякія-такія шурпатасці ёсць, і канцоўка таксама не выходзіць. І яшчэ адзін пачаў «В распахнутые двери ворвались тугие, недалекие раскаты...» Хочацца дарабіць яго, а ён не даецца. Нічога не выходзіць, хоць крычы!.. А наогул, я, мусіць, буду пісаць прозу. Ёсць у мяне добрыя задумы – два апавяданні «Сустрэча ў шпіталі» і «Апошняя аперацыя».
Вось толькі б месца знайсці, дзе можна было б пабыць аднаму.

26 жніўня

Учора пачаліся баі пад Сталінградам. Немцы дайшлі да Волгі! На подступах да Сталінграда за два дні збіты 92 самалёты. Потым нечакана было перададзена паведамленне: «У апошні час». Ужо па голасу дыктара адчувалася, што будзе нешта незвычайнае. І праўда – упершыню за апошні месяц, пасля ўсіх незлічоных, сумных вестак – першая радасная вестачка, ды яшчэ якая! Нашы войскі на Заходнім і Калінінскім фронце ўжо два тыдні вядуць вялікае наступленне на немцаў. На Ржэў, Гжацк і Вязьму.

Другія суткі нічога не ем, нічога не хачу есці. П’ю журавінавы квас з вялікай ахвотаю. Учора зрабілі аперацыю. Кажуць, адрэзана галоўка, шыйка правай плечавой касці, адростак лапаткі і частка ключыцы. Але гэта не ўсё. Мне трэба быць гатовым на большае. Усе гэтыя дні прахо­дзяць у чаканні – будзе гангрэна ці не, будзе рука ці не. Сёння і заўтра гэта яшчэ не вырашыцца. Будуць рабіць усё, каб зберагчы руку. Урачы амаль не адыхо­дзяць ад мяне. Ляжу адзін у палаце. Круглыя суткі сястра сядзіць ля майго ложка, я стагну ад болю і стомы. Двое сутак я зусім не спаў.

...Горад працуе на фронт, здабывае для яго паліва. Тут адзін з раёнаў «другога Баку». Трэст «Бугурусланнафта». Акрамя нафтавікоў, слава горада – лётнае вучылішча. Тут вучацца будучыя ваенныя лётчыкі. На вуліцах можна ўбачыць іх у камбінезонах, унтах. Бачыў, як яны тоўпіліся ля грузавіка на Рэвалюцыйнай, непадалёк ад моста, потым на грузавіку пакацілі за горад. Відаць, на аэрадром. Калі іх бачыш, адчуваеш, што гэты ціхі горад звязаны жывой сувяззю з фронтам. Працуе на фронт.

15 лістапада

Усе дні ў Малдаўскім педінстытуце. Раблюся там сваім чалавекам, малдаванінам. У гэтыя дні адкрыў для сябе новы свет – жыццё людзей, якія былі выгнаны вайной з роднай зямлі, з Малдавіі, і якія знайшлі тут прытулак. З прычыны таго, што студэнтаў у інстытуце мала, на занятках у групе прысутнічае два-тры чалавекі. Даволі звычайная карціна, калі выкладчык чытае лекцыю для некалькіх чалавек...

Прайшло паўгода, як я ранены. Рана загаілася, але рука ўсё на падвязцы. Спрабаваў зняць, хадзіць без падвязкі, але тады яна пачынае балець. Здаецца цяжкай, цягне ўніз плячо і моцна ные. Сяк-так у неабходную хвіліну памагаю ёй левай, але кожны раз яна пярэчыць назалелым болем. Даводзіцца лічыцца. Нават пісаць не хоча, прымушае час ад часу спыняцца, прыстасоўвацца да яе – вадзіць ёю асцярожна, без намагання, не націскаць аловак. І па-ранейшаму – нязручна спаць. Кожны раз кручуся, пакуль уладжуся так, каб ёй і плячу было зручна. Засталіся тры месяцы да пераасведчання. Але шанцаў на паляпшэнне маіх спраў з рукой небагата...

25 снежня

Хутка скончыцца сорак другі. У гэтыя дні ці то іду па снежных вуліцах, ці то гляджу на вуліцу, успамінаю, як мы яго сустракалі на фронце, за Растовам. Усё бачу то снежны стэп, то нашы зямлянкі і гарматы. І, здаецца, чую грукат стрэлаў. І быццам чую і таварышаў сваіх так рэальна, нібы яны побач. І не хочацца думаць, што іх, можа быць, ужо ў жывых няма. Што яны, можа, даўно ў зямлі, з мая, з праклятага акружэння пад Ізюмам – Барвенкава. Думаю, як выпадкова ўратаваў мяне лёс ад такой долі, ад смерці. І як яна, смерць, ледзь не паклала ў зямлю мяне, калі я зусім не чакаў яе, быў упэўнены ў поўнай сваёй бяспецы...

З запісных кніжак

1942 год

...Выпаў снег. І цягне зноў як у маленстве, забыўшыся на гады і трывогі, гарэзліва страсянуўшы галавой, з віскам пабегчы па белай коўдры. Хочацца ўчапіцца ў шыю таварыша, паваліць, самому ўпасці побач і валтузіцца ў мяккім, чыстым, з віскам і смехам, бесклапотна і радасна. ...Горш за ўсё ў жыцці – няпэўнасць. Аддаю перавагу яснасці. Няхай цяжкай. На жаль, жыццё складаецца амаль цалкам з няпэўнасцей. І людзі нярэдка са­дзейнічаюць няпэўнасцям: ухіляюцца ад адкрытых рашэнняў, дзейнічаюць няшчыра. ...У такі час мы нарадзіліся: наша юнацтва – у баях, у цяжкіх паходах. Усе сілы нашы – баям, вайне. Мы – суровае пакаленне, маленства якога пачыналася бясхмарнымі днямі. І юнацтва наша пачыналася светла, але вайна ўсё раптоўна перапыніла, змяніла...

1944 год

У Глінішчах стаяў танкавы батальён немцаў. Атрымалі танкі, на нейкае свята прыехаў начальнік – быў парад. Паехалі на фронт. Праз некалькі дзён вярнуліся – эшалон пусцілі пад адкос, а людзей, якія ўцалелі, дабілі партызанскія кулі. Уцалела некалькі чалавек. Вярнуліся чорныя, грузныя. Пахавалі астаткі трох забітых афіцэраў, што знайшлі. Былі яны накрыты матэрыяй, ніхто не бачыў твару. Пахавалі каля могілак...

* * *

У Алексічах. Немец убег у хату, аглянуўся, убачыў хлопчыка ля печкі. Зняў гранату, вырваў шнур і спакойна кінуў. Выбег з хаты. Хлапчук кінуўся за печку. Ён упаў, засыпаны каменьчыкамі і каменнямі. Хату запалілі. Ён ачнуўся і выпаўз з палаючай хаты ў агарод у гарбузы і схаваўся. Перачакаў.

* * *

Каранёўка (Курані). З немцамі прыехаў чалавек, які добра гаварыў па-руску. Быў ён нямецкім афіцэрам, у нямецкай форме. Вадзіў немцаў – бачылі людзі – у поле, на дарогу і ўсё расказваў і паказваў рукамі – і гэта, і гэта. Ён добра ведаў месцы, і людзі былі зацікаўлены афіцэрам. Старыя гадалі, ці не пана Аскіркі сынок, толькі ён тады быў маладым, хіба ж пазнаеш цяпер. Расказвалі, што ў Каранёўцы ён пазнаў адну жанчыну, якая была слугой у Аскіркаў, і сказаў, каб яна не турбавалася, ён заступіцца калі трэба за яе. Ён назваў яе па імені, і яна была вельмі здзіўлена і напалохана, што яе імя ведае нямецкі афіцэр.

1947 год

Напісаць вялікую рэч (калі-небудзь) пра тое, як мянялася і ламалася псіхіка беларускага селяніна з 1914 года да нашага дня. Пражыты страшэнна жорсткія, ломкія гады. Этапы – 1914, 1917, 1921, 1930, 1937, 1941, 1945 гады. Ісці недалёка за вобразамі – узяць жыццё бацькі або маткі. Вельмі важная тэма.

1948 год

У Мінску. Разбураныя дамы. Збоку здаецца, што яны пада­дзены ў разрэзе, як вучэбныя супрацьгазы, каб бачылі ўнутранае ўстройства. Страшнае стала простым, звычайным.
Аднаўляюць дамы. Замест вырванай сцяны ставяць новую – чырвоная цэгла – здаецца нібы латка на раненым целе. Выламаны праём вокан залатаны чырвоным цагельным пластырам...

Ніколі не думаў, не гадаў, што «Людзі» так пойдуць. Пісаў наперакор усім заклікам (да сучаснасці), і от, на табе. Калі друкавалі ў «Полымі» – усе карэктуры расхапалі. Колькі поціскаў рук, віншаванняў...

1967 год

Сяджу ўсе дні дома. Пераглядаю і праўлю «Мінскі напрамак». Акрамя праўкі – дапаўненні. Прачытаў новыя «Гісторыі» – многа дакладных фактаў, раней мне невядомых і недаступных. Гэта мне вельмі зашкодзіла, асабліва з Чарняхоўскім у другой кнізе. Трэба падцягнуць. Адзін раздзел пра Чарняхоўскага прыйдзецца напісаць нанава. Вельмі сумбурна, выдумана, несур’ёзна было. Цяпер можна лепей.
Можна і – трэба!

Пра раман «Людзі на балоце» (З прадмовы да аднаго з выданняў)

Гэта кніга пра маю радзіму, пра блізкіх мне людзей. У ёй апісаны палі і дарогі, якія я бачыў, паказаны людзі, якіх я добра ведаў. Я нарадзіўся ў гэтых мясцінах, сярод балотных прасцягаў Беларускага Палесся, жыў сярод гэтых людзей. Пазней, калі я пабачыў іншыя краі і іншае жыццё, я адчуў непарыўную сувязь сваю з гэтым жыццём, зразумеў сэнс яго і хараство яго, і мне неадольна захацелася пра яго расказаць. Я не мог пісаць ні пра што дагэтуль, пакуль не раскажу пра гэта жыццё, пра гэтых людзей...