Знявечанае дзяцінства. Трагічная гісторыя сведкі вайны

– У нас ў вёсцы была сям’я, сын якой пайшоў у партызаны. Ён пакінуў дома шынель, і калі немцы зайшлі да іх у хату ды ўбачылі адзенне, здагадаліся што да чаго. Пачалі распытваць усіх. Вярнулася маці таго партызана, яны давай распытваць яе, а яна як загалосіць… Немцы яе застрэлілі ды пачалі ўсё навокал абліваць бензінам і падпальваць вёску. Раптам да нас забягае дзяўчынка-суседка ды кажа: «Цётка, вашага дзядзьку забілі». Маці не паверыла: «Як забілі?» Пабеглі глядзець, ажно і праўда. Немцы як па вёсцы ішлі, пабачылі бацьку з братам, што вярталіся з луга дамоў, ды наўпрост пастралялі іх. Бацька на месцы загінуў, а брат яшчэ быў жывы, у свядомасці, разрыўной куляй яму моцна пашкодзіла руку і амаль адарвала нагу. Сыходзіў крывёю да самай ночы, так і памёр.

Агонь па вёсцы разышоўся хутка. З ахопленай полымем хаты амаль у апошні момант разам з сястрой Ліда паспела вынесці толькі некалькі пярын, як хата ў момант склалася. У агні згарэла амаль усё, цэлымі засталіся толькі хаты за ракой Пціч.

Пасля пажару Лідзія Ула­дзіміраўна разам з сям’ёй жыла ў пакоі аднаго з ацалелых дамоў за ракой. Немцы тым часам працягвалі наведвацца ў Багрымавічы. Калі прыходзі­лі ў вёску, адбіралі дзяўчат дзеля работы на кухні, пасля чаго адпраўлялі іх на працу ў Германію. Некаторыя з нямецкіх салдат уладкоўваліся ў сялянскіх хатах на пастой. Такое «суседства» было і ў сям’і Лідзіі Ула­дзіміраўны. Спачатку маці была вымушана карміць аднаго, а пасля ўжо двух гітлераўцаў.

– Кожны дзень маці ім бульбяныя аладкі пякла, але, дзякуй Богу, нікога не крыўдзілі. У нас вокны на возера выходзілі, а за тым возерам нашы жанчыны кароў трымалі, бо ў сяле не было як. На лодках пераплывалі, каб іх здойваць, і вярталіся назад. Немцы ў акно гэта бачылі, і мы заўсёды баяліся, што пакараюць, але ж абышлося.

Прыгадвае Лідзія Уладзі­міраўна, як нямецкія акупанты забівалі яўрэяў з суседняй вёскі Пціч. Людзей спачатку гналі ў Багрымавічы, дзе трымалі ў памяшканні школы, пасля саджалі на баржу і звозілі на раку Прыпяць. Там фашысты тапілі іх жыўцом, выштурхоўваючы за борт. Сярод ахвяр былі і жанчыны, і старыя, і нават дзеці. Целы няшчасных тапельцаў яшчэ доўга можна было знаходзіць ля ракі.

Акрамя дзвюх рэк, па якім ха­дзілі судны, каля вёскі пралягала чыгунка. Усё гэта рабіла Багрымавічы стратэгічна выгаднай кропкай для вайсковых дзеянняў. Двойчы былі беспаспяховыя спробы вызвалення вёскі.

– На стары Новы год, як замерзла рака, прыбеглі партызаны, – успамінае Лідзія Ула­дзіміраўна. – Нашы жанчыны адразу занепакоіліся: «Уцякайце, хлопцы, у вёсцы немцы». Тыя сапраўды іх заўважылі, пачалася перастрэлка. Аднак немцы нібыта пачалі адступаць. Партызаны ж, маладыя зусім хлопчыкі, адчуўшы смак перамогі, расслабіліся і вырашылі нават адсвяткаваць поспех сваёй аперацыі. Але было рана. Пакуль яны адпачывалі, немцы, начапіўшы белыя башлыкі, паўзком акружылі вёску і нечакана напалі. Ад стрэлаў у хаце павыляталі вокны. Колькі ж нашых салдацікаў тады па­легла… Як у лесе напілуеш дрэвы, ды пні пазастаюцца – столькі ж іх ляжала навокал. Прыцягвалі да нас у пакой тых раненых хлопчыкаў, а яны плачуць: «Мамачка, дапамажы!» Ды хто ж ім дапаможа… Жахліва і балюча было глядзець. Нас вывелі адтуль. Не ведаю нават, ці перажыў хто гэты бой, ці ўдалося выратаваць хоць кагосьці з раненых.

Пасля гэтага сям’я Лідзіі Уладзіміраўны пакінула свой прытулак і перайшла ў ацалелы дом на ўскрайку вёскі. Але немцы, якія зноў запанавалі ў Багрымавічах, заўважылі, што дом не пустуе, і пачалі яго бамбіць.

– Мы і яшчэ дзве сям’і хаваліся ў склепе, калі яны пачалі запускаць снарады. Адзін уляцеў у хату, дык разляцеліся і дошкі, і печ, маёй сястры ад выбуху цаглінай разбіла лоб. Перабеглі мы ў іншы склеп, што быў ля печы, але немцы і там нас заўважылі і пачалі абстрэл. Сядзім, як раптам – шух! Абвалілася сцяна, і нам заляпіла нейкаю смалою твары так, што немагчыма было дыхаць – снарад уляцеў, разбурыў адну сцяну, другую, ды не разарваўся. Гэта быў цуд, што мы выжылі. Выцягвалі нас з гэтай ямы партызаны. Перачакалі разам з імі бамбёжку на лузе, хаваліся за стагамі сена, гледзячы, як наваколле разрываецца ад бамбёжак.

Заставацца ў Багрымавічах было небяспечна, і сям’я Лідзіі Уладзіміраўны, як і іншыя вяскоўцы, рушыла за партызанамі. Ішлі за імі з вёскі ў вёску, хаваліся ад бамбёжак. Есці не было чаго, хадзілі па лузе, шукалі шчаўе, заносілі на кухню ў воінскай часці, там перападала баршчу.

Наступным прытулкам стала мястэчка Жахавічы за вёскай Скрыгалаў, дзе іх прытуліў у сябе мясцовы жыхар. Але надоўга Лідзія Уладзіміраўна там не затрымалася, у хуткім часе яны з сястрой захварэлі на тыф і трапілі ў Калінкавіцкую бальніцу. Маці засталася пад Скрыгалавам. З-за педыкулёзу дзяўчынкам прыйшлося састрыгчы доўгія валасы. Пераапрануцца не было ў што, прапарылі адзенне, у якім былі, так і хадзілі. Пасля лячэння іх размеркавалі ў іншую сям’ю ў Калінкавічах.

– Сядзім, памятаю, там з сястрою, як раптам расчыняюцца дзверы, а на парозе стаіць наша маці, – расказвае Лідзія Уладзіміраўна. – Яна ж бедная з-пад Скрыгалава пешшу прайшла паўсотні кіламетраў за намі ў Калінкавічы.

К гэтаму моманту Багрымавічы ўжо вызвалілі, і сям’я пакрочыла дамоў. Родны куток вайна не пашкадавала: знявечаная траншэямі і акопамі зямля была небяспечна ўсеяна мінамі. У вёсцы не засталося ніводнай хаткі, і жыхарам давялося жыць у нямецкіх бліндажах.

– Нейкая жанчына аднойчы, пераступіўшы канаву, трапіла на міну – і ўсё. І такіх гісторый было шмат. Ужо і вайна скончылася, а рэха тых выбухаў расцягнулася на гады наперад – людзі працягвалі гінуць. Страшна было ступіць не туды, міны, здаецца, былі ўсюды. А есці хацелася, людзі хадзілі і ў поле, і ў лес. Памятаю там верас, упрыгожаны стужкамі, хто за тую стужку пацягне, дык і падарвецца. Тое ж і ля возера – там на кусты, дзе былі схаваны міны, гітлераўцы панавешалі цацак, каб вабіць цікаўных дзяцей, каб тыя гінулі. Птушка якая, бывае, прысядзе – бах! І разляцелася на кавалачкі. Мы стараліся абходзіць такія месцы.

Пасля заканчэння вайны, у 1946 годзе, сям’я пераехала ў вёску Летавішча, дзе на расчышчаным ад мін месцы пабудавала маленькую драўляную хатку. Маці Лідзіі Уладзіміраўны шчыравала ў калгасе, а сама яна працягнула навучанне ў школе. Пасля вучобы працавала спачатку паштальёнам у Мазыры, а потым вярнулася ў Летавішча, бліжэй да сям’і, дзе і жыла, пакуль не выйшла замуж і не пераехала ў вёску Асавец. Там да самай пенсіі працавала ў саўгасе, была перадавіком. За поспехі ўзнагароджана ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга, «Знак Пашаны», пяць разоў называлася ўдарнікам пяцігодак.

– Бацьку з братам застрэлілі фашысты. Яшчэ адзін брат не вярнуўся з фронта. Дзве сястры загінулі, адна страшэннай смерцю – яе разам з хворым мужам і трыма дзецьмі немцы спалілі ва ўласным доме. Усякага давялося перажыць і шмат страціць. І ад куль людзі гінулі, і ад хвароб, і галадаць прыходзілася. Памятаю, аднойчы з сястрой тры дні без яды сядзелі, ажно паапухалі. Зараз добра жыць, на жаль, толькі гэтая хвароба кавід да нас убудавалася ды морыць людзей...

Пасля размовы з Лідзіяй Уладзіміраўнай ловіш сябе на думцы: мы, бадай, апошняе пакаленне, якое можа пачуць такія апавяданні з першых вуснаў і адчуць горыч непамерных для сённяшняга чалавека страт. А што застанецца нашым нашчадкам? Карцінкі з мастацкіх фільмаў, сухая статыстыка з падручнікаў? Вайна – гэта мільёны загубленых жыццяў, знявечаных лёсаў, боль і трагедыю якіх немагчыма ўявіць, але можна на імгненне адчуць, зірнуўшы ў вочы людзей, якія перажылі гэта, і пачуўшы абрыўкі іх непаўторных гісторый. Гісторый, якія мы павінны беражліва захоўваць, каб не дапусціць іх паўтарэння.