Пасівелі мае бярозы...

Хутка мы адзначым 60-годдзе Вялікай Перамогі. У кожнага з яе ўдзельнікаў і тых, каго нават лёгкім крылом закранула вайна, свае успаміны аб ёй, аб жорсткасці і спагадзе, свой боль. Я, напрыклад, часта пільна ўглядваюся ў партрэт салдата, што вісіць на сцяне. На партрэце, зробленым амаль з адзінага франтавога здымка, — мой бацька. Мой бацька, які застаўся для мяне незнаёмым, і пра жыццё якога я вельмі мала ведаю. Побач з ім партрэт маці, старэнькай сівай жанчыны, якая выглядае ўжо не жонкай, а салдацкай маці.
Маці памерла восенню 1984-га. Яна ляжала ў лесе, дзе раптоўна перастала біцца яе зношанае і спакутаванае сэрца, а над ёй у нямым галашэнні ламала рукі-голле ўжо абляцелая ніцая бяроза... Да такой жа вось бярозы мама бегла ў канцы мая 1945-га.
Бегла без памяці, з пачарнелым тварам, страшная і расхрыстаная. Здаецца, толькі ўчора ў Дзень Перамогі яна скакала, спявала і плакала разам з усёй вёскай. Але тыя слёзы былі радаснымі: у фартуку ляжала тэлеграма ад бацькі: “Віншую, абдымаю, чакаю сустрэчы”.
І раптам — пахавальная... “Ваш муж Батракоў Сцяпан Аляксеевіч загінуў 16 мая 1945 года”... У мамы, якая мужна перанесла і смерць ад варожай бомбы васьмі-гадовага сына Васілька, і доўгую эвакуацыю, і сівае папялішча на месцы сваей хаты, смерць бацькі вырвала апошнюю надзею.
Непаслухмянымі пальцамі яна ліхаманкава зрывала з гнуткіх галін пяшчотныя бярозавыя лісцікі, каб больш надзейнай зрабіць пятлю. І не адразу да яе розуму дайшлі крыкі і галашэнне жанчын:
— А-а, Куліначка родненькая, а што ж гэта ты надумала? А пашкадуй жа сваіх дзетачак. Без бацькі яны толькі паўсіраты, а без маці ж — круглыя сіраціначкі.
Спустошаную і знясіленую, маму прывялі ў хату, дзе яе з чатырма малымі дзяцьмі прытулілі добрыя людзі. Напаілі пустым варам, паклалі на печ. Пра што думала яна, лежачы без сну? Мусіць жа пра тое, як выстаяць, як не даць памерці з голаду дзецям, з чаго пачынаць жыць.
Чацвера дзяцей — гэта мае родныя сястрычкі і брацік. Я на той час даўно ўжо жыла не з імі. Яшчэ на самым пачатку вайны, мяне, малую і зусім хворую, забрала родная маміна сястра.
— Бог дасць, можа і выкарасткаецца, — са слабай надзеяй прамовіла яна.
Мама мяне аддала. Ды і што ей было рабіць — на руках яшчэ пяцёра. Мужу, які вярнуўся з фінскай, на трэці ж дзень вайны прыслалі позву з ваенкамата. І ён зноў пайшоў на вайну.
Калі мама з дзецьмі вярнулася з эвакуацыі і замест сядзібы ўбачыла папялішча, яна адразу ж вырашыла ехаць у родную вёску, адкуль выходзіла замуж і дзе жылі яе сёстры. Суседзі падказалі, што непадалёку ад навасёлак праз Сож ваенныя наладзілі пантонны мост. Маці выпрасіла ў суседа каня з фурманкай.
На беразе тоўпіліся і крычалі людзі. Нікога праз мост не прапускалі, бо на тым баку ваенныя рыхтаваліся да пераправы. Мама кінулася да камандзіра, які сарваным голасам аддаваў апошнія загады. “Дапамажыце, дзеля Хрыста, пераправіцца на другі бок, — прасіла яна. — Сыночка згубілі, хату спалілі немцы, нічога не засталося, куды дзецца з малымі?”
— А дзе муж? — адрывіста спытаў ваенны.
— На фронце. Дзякуй Богу, жывы. Вось пісьмо атрымала.
Камандзір коратка зірнуў на зваротны адрас трохкутніка.
— Хуценька сядайце і мацней трымайцеся.
Ён ускочыў у павозку, схапіў лейцы і ў шалёным тэмпе праскочыў на другі бераг. Кінуўшы кароткае: “Чакайце бацьку”, бягом паімчаўся да сваіх.
Яны прыехалі ў нашу вёску. Мая мама Анюта (ніколі нават у думках я не называла яе прыемнай і заўсёды гаварыла так: мама Анюта і мама Акуліна) прывяла мяне да іх у госці і сказала: “Вось гэта, дачушка, твая родная мама, твой брат і твае сястрычкі”. Я моўчкі разглядала сваю знойдзеную сям’ю.
Тым часам, нягледзчы на пасільную дапамогу сясцёр і сваякоў, у чужой хаце маме Акуліне з сям’ёй жылося далёка не соладка. Бацьку не дачакаліся. І аднойчы сястра Надзя села за стол і дзіцячым почыркам напісала ліст бацькавым аднапалчанам. На дзіва хутка прыйшоў адказ. Завязалася перапіска.
А потым і прыйшло яно, тое пісьмо, якое і сёння як святыня захоўваецца ў мяне. Вось яно, тое пісьмо: “Мы, камуністы партыйнай арганізацыі... ведаем, якое гора і якія пакуты перажывае ваша сям’я... Калектыў армейскіх камуністаў адшукаў сродкі і пасылае вам грошы ў суме 16685 рублёў... Напішыце, як вы выкарысталі наш падарунак... Наш запавет вам — быць стойкімі у жыцці, выдатна вучыцца і працаваць. З бальшавіцкім прывітаннем да вас усе. Ад імя партарганізацыі парторг в/ч п/п 18939 М. Дудко”.
Столькі грошай на тыя часы ў вёсцы не бачыў ніхто. Людзі прыходзілі глядзець на іх, і кожны раз — ці можна паверыць у гэта сёння? — мама выцягвала мяшок са скрыні. На тыя грошы купілі цёлку-леташку, зімовую вопратку для дзяцей, а галоўнае — хату. І пачалі абжывацца.
А я жыла ў другой сям’і. Дык, можа, і таму так мала ведаю пра бацьку і яго радавод? А можа, гэта проста недаравальная адсутнасць памяці і цікаўнасці да сваіх продкаў. Бо памяць — гэта ж своеасаблівы масток, які звязвае пакаленні. Быў момант, калі людзі чамусьці перасталі цікавіцца сваімі продкамі.
Ды ці многія і сёння ведаюць сваіх продкаў далей трэцяга калена? Напрыклад, я толькі выпадкова даведалася аб жудасным эпізодзе з жыцця майго прадзеда. Калі ў нашай сям’і нарадзіўся сынок, мама Акуліна ўхваліла выбранае імя.
— Добрая імя Андрэйка. Так звалі майго дзядулю. Ён прынамсі першы прынёс у нашу вёску звестку аб адмене прыгоннага права. За гэта памешчыца запрагла яго ў сані, загадала бегчы і разам з сынам жорстка сцябала кнутом, калі задыхаўся і запавольваў бег. Скончылася тым, што дзед упаў, з горла хлынула кроў, і ён памер...
Праўда, цяпер у людзей адрадзі-лася цікаўнасць да сваіх каранёў. Узраджаецца патрэбнасць адчуваць пераемнасць і непароўнасць часу. Бо павінна ж у людзей панаваць усведамленне: ёсць у нас пачатак, працяг, не бязродныя мы на зямлі. Бо чалавек моцны сваім карэннем, сваім родам, сваім племенем.
На жаль, гэтая ісціна асабіста да мяне дайшла недаравальна позна. Некалькі гадоў таму, яшчэ калі была жывая мая цётачка Марута, бацькава сястра, яна нагадала такі эпізод:
— Прагналі памешчыка. Сяляне расцягвалі дабро з сядзібы — хто каняку, хто люстру, хто шафу. Твой бацька Сцяпан быў яшчэ зусім хлапчуком, але і ён прыцяг дамоў некалькі мяшкоў. Наша маці разглядзела, што прынес, узлавалася і пачала лаяць яго. Сцяпанка моўчку слухаў і усміхаўся. А ў мяшках былі... кніжкі.
Прынёс мяшкі з кніжкамі. Дык вось, значыцца ад каго ва ўсіх яго дзяцей на ўсё жыццё нязменнай засталася любоў да кнігі, да чытання. А яшчэ — уроджаная здольнасць пісаць пісьменна, без памылак.
У сямейным альбоме ёсць адзін татаў здымак. Салдацкі шынель, разношаныя валенкі, зімовая шапка. І такі стомлены твар. Гляджу на яго і з горыччу думаю аб трагічным бацькавым лёсе. Гэта ж трэба было прайсці фінскую, пасля Вялікую Айчынную вайну, дачакацца Перамогі і... загінуць пасля яе.
“Даруй, тата, — мысленна звяртаюся да яго, — даруй сваю неразумную дачку за тое, што ў свой час не распытвала нікога аб тваім жыцці. Цяпер усе адышлі ў нябыт і панеслі з сабой адказы на незададзеныя пытанні. Сёння на іх ужо ніхто не адкажа...”
Успамінаю, як некалі мы ішлі з жывой яшчэ мамай Акулінай у ягады. Праходзячы ля бярозы, да якой бегла ў чорны для яе майскі дзень 1945-га, мама ў ціхім роздуме прамовіла: “Пасівела мая бяроза”. А цяпер, праз два дзесяткі гадоў, і маю галаву густа пасерабрыў іней. Значыць, пасівелі і мае бярозы.
...Я амаль не ведала свайго бацьку. Яму не суджана было ўбачыць сваіх нашчадкаў дарослымі. І ўсё ж у іх і сваім абліччы час ад часу лавіла бацькавы рысы. Што гэта, як не повязь пакаленняў? І адчуванне гэтай повязі сёння імкнуся перадаць сваім дзецям і ўнукам.
Алена ЛАГУНОВІЧ